Wereldbeelden op de wereldkaart
Geplaatst op 01-10-2024 in Blog.
door Dr. Simon Polinder
‘De tijd waarin Nederland kon rekenen op een gunstige internationale context, is voorbij. De tekenen daarvan zijn overal te zien. Internationale betrekkingen zijn grimmiger geworden.’ Dat is de toon waarmee het recente rapport Nederland in een fragmenterende wereldorde van de Wetenschappelijke Raad voor Regeringsbeleid (WRR) opent. De nieuwe internationale verhoudingen zijn gefragmenteerd, zo stellen de auteurs. Daarmee wordt bedoeld dat er sprake is van divergerende krachten die de bestaande orde uiteen trekken. Om deze fragmentatie in beeld te brengen vraagt het rapport aandacht voor drie sporen waarlangs dit zich voltrekt: machtspolen, tonelen van machtsuitoefening en wereldbeelden.
Vooral de laatste van de drie trok mijn aandacht, namelijk de rol van wereldbeelden. Dat heeft een persoonlijk en een professionele reden. De persoonlijke reden is dat onlangs mijn boek uitkwam waarin ik uitgebreid aandacht vraag voor de rol van wereldbeelden of wereldbeschouwingen. De professionele reden is dat oog voor wereldbeelden betekent dat er oog is voor religie en levensbeschouwing. En dat laatste is in toenemende mate van belang. Waar het 20 a 30 jaar geleden nog lastig was om duidelijk te maken dat religie van belang is in de internationale betrekkingen is dat tegenwoordig nauwelijks meer een probleem. Het is namelijk veel zichtbaarder: denk aan rol van Russisch Orthodoxe Kerk in Rusland ten aanzien van de oorlog tegen Oekraïne, de rol van religie in de Amerikaanse verkiezingsstrijd en het hindoenationalisme in India. De vraag is alleen of we voldoende religieuze geletterdheid in huis hebben om dat op waarde te schatten. Op dat laatste kom ik nog terug.
Wat zegt het rapport hier eigenlijk over? Het rapport definieert wereldbeelden als: ‘kaders waarmee mensen en instituties zien, duiden en vertellen wat er om hen heen gebeurt, en die aan de basis liggen van de verhalen die zij daarover aan anderen vertellen’. Of iets anders geformuleerd: ‘opvattingen en verhalen over fundamentele kwesties in de samenleving die mensen een morele oriëntatie en politieke identiteit verschaffen’.
Volgens de auteurs is er aan scala aan invloedrijke wereldbeelden die onderling schuren en in de politieke competitie en confrontatie aandrijven en legitimeren. Dit is een belangrijke constatering. Wereldbeelden doen ertoe. Internationale betrekkingen is niet zomaar een optelsom van materiele machtsfactoren, maar ideeën en overtuigingen spelen op sommige momenten een belangrijke rol. In veel gevallen kleuren die de loop der dingen. Tegelijkertijd lijkt de insteek wat exclusief negatief, alsof wereldbeelden gedoemd zijn te botsen en bijdragen: spelen wereldbeelden niet veel vaker een positieve rol? Juist in het streven naar dialoog, rechtvaardigheid en solidariteit vormen (religieuze) wereldbeelden vaak een bron van inspiratie.
Met dat de rol van wereldbeelden in ogenschouw wordt genomen, komt er ook ruimte voor erkenning van religie en religieuze waarden en wereldbeelden. Dat erkent het rapport ook: ‘Stonden de statelijke actoren centraal bij de machtspolen en spelen bedrijven een belangrijke rol op de tonelen, bij de analyse van wereldbeelden komen andere, niet-statelijke actoren in beeld, zoals publieke intellectuelen en religieuze en maatschappelijke bewegingen.’ Een pleidooi wat voor mensen in de ontwikkelingssector heel vertrouwd is, maar wat in de zogenaamde harde sector van veiligheid en militair beleid vaak nog afwezig is. Zo beschrijft het rapport wat dit betekent voor het begrijpen van de houding van Rusland: ‘De autoritaire politiek, maar ook een verdediging van traditionele waarden en religie alsmede het verzet tegen het Westen maken het land populair in veel delen van de wereld.’ Zie bijvoorbeeld hoe Rusland zich mengt in discussies over het homohuwelijk in Kenia en hoe dit aansluit bij het antiwesterse narratief in veel Afrikaanse landen. De ambassade waarschuwde dat de homo-agenda in Kenia er door werd gedrukt door Westerse landen en drukte leiders op het hart om verantwoordelijkheid te nemen in het beschermen van de traditionele waarden van het land. Het rapport stelt dat ‘Rusland presenteert zich steeds vaker als de internationale hoeder van traditionele cultuur. (…) Binnen dergelijke opvattingen wordt het loslaten van traditionele waarden en religies door het Westen als een vorm van morele decadentie gepresenteerd’.
Naar de wereld kijken en daarbij oog hebben voor de religieuze, quasi-religieuze en seculiere wereldbeelden helpt om scherper te zien wat er aan de hand is. Het helpt bijvoorbeeld ook om te zien wat er allemaal speelt het ten aanzien van de oorlog tussen Rusland en Oekraïne. Het rapport stelt dat het in ogenschouw nemen van wereldbeelden ervoor zorgt dat strategisch beleid gestoeld is ‘op een besef en erkenning van andere wereldbeelden, alsmede de geschiedenis en gevoelens die daarachter schuilgaan…’ Dat voorkomt eventueel ook een misplaatst superioriteitsdenken. Bijvoorbeeld alsof de Westerse moderniteit de enige route is naar vreedzaam samenleven.
Het betrekken van wereldbeelden vereist specifieke kennis aldus de auteurs. De aanwezigheid daarvan binnen de overheid is echter verre van vanzelfsprekend. Een mooi voorbeeld van iemand die daar wel oog voor had is voormalig President Obama. In 2009 hield hij Cairo een toespraak getiteld: een nieuw begin. Hij liet daarin zien dat hij begreep hoe moslims naar Amerika keken, maar tegelijkertijd maakte hij duidelijk dat de Islam en Amerika naast elkaar kunnen bestaan. Hij riep tot geinteresseerd naar elkaar luisteren en beriep zich daarbij de Koran: ‘There must be a sustained effort to listen to each other; to learn from each other; to respect one another; and to seek common ground. As the Holy Koran tells us, “Be conscious of God and speak always the truth.”’ Zoals ik in het begin al aangaf is religieuze geletterdheid een schaars goed. Dat komt mede omdat mensen in West-Europa zelf vanuit huis niet meer religieus zijn en kennis van en over religie dus door ervaring en studie verkregen moeten worden. Daar is in veel training en opleiding helaas onvoldoende aandacht voor. Maar dat hoeft niet zo te blijven.
dr. Simon Polinder is postdoctoraal onderzoeker bij de afdeling Geschiedenis van de internationale betrekkingen aan de Universiteit Utrecht. Hij is verbonden aan het project Reimagining Religion, Security and Social Transformation, onderdeel van de kennisagenda van het programma Joint Initiative for Strategic Religious Action (JISRA).